Temat lekcji: Muzyka w średniowieczu
Scenariusz lekcji dla szkół ponadgimnazjalnych
Czas trwania lekcji: 2 x 45 minut
Cel lekcji – po zajęciach uczeń:
- rozumie różnorodność kultury muzycznej średniowiecza i jej społeczne uzasadnienie, odróżnia formy muzyki liturgicznej i rycerskiej
- posiada świadomość wagi wejścia w powszechne użycie notacji muzycznej i niektórych jego skutków
- rozróżnia podstawowe formy średniowiecznej wielogłosowości
- zna kontekst społeczno-kulturowy twórczości trubadurów i truwerów
- operuje rozróżnieniem ars antiqua i ars nova
- potrafi wskazać przykładowe problemy związane z wykonawstwem muzyki średniowiecznej
- ma świadomość znaczenia teorii muzyki dla jej praktycznego uprawiania
Materiały:
- nagranie In Paradisum Deducant Te Angeli
- nagranie chorału mozarabskiego Sanctus, wyk. Ensemble Organum
- nagranie antyfony Ave Regina Caelorum
- nagranie hymnu Ave Maris Stella (benedyktyni z z Ganagobie)
- nagranie organum Salve Regina, wyk. Ensemble Organum
- nagranie pieśni Bernarta de Ventadour Can l'erba fresch
- nagranie utworu Johannesa Ciconii Merce o morte
- nagranie utworu Mikołaja z Radomia Magnificat
- artykuł Jak zapisywano muzykę z materiałów Muzykoteki Szkolnej
Przebieg lekcji:
1. „Długa epoka”
- prosimy uczniów o przypomnienie podstawowych wiadomości o średniowieczu, jakie zdobyli na lekcjach języka polskiego i historii: orientacyjne daty ramowe, tzw. wzorce rycerza i świętego oraz rolę religii i Kościoła
- zwracamy uczniom uwagę na dwie kluczowe rzeczy: a) średniowiecze jest długą, trwającą tysiąc lat epoką, w czasie której niemal wszystkie aspekty ludzkiego życia zdążyły się zmienić; b) społeczeństwa średniowieczne dzieliły się na stany: chłopów, rycerzy, kapłanów itd. – każdy z tych stanów posiadał odmienną kulturę, a więc inną obyczajowość, język, wierzenia i wreszcie sztukę. Pytamy, czy uczniowie mogą na tej podstawie powiedzieć coś o sytuacji muzyki
- jeśli uczniowie nie dojdą do tych wniosków samodzielnie, uświadamiamy im, że różne stany średniowiecznego społeczeństwa posiadały rozmaitą muzykę, a muzyka ta na przestrzeni tysiąca lat ulegała daleko idącym zmianom; kiedy więc mówimy o muzyce średniowiecza, musimy być dokładni i wskazywać, czy mówimy np. o muzyce Kościoła czy rycerstwa w IX czy w XIV wieku; możemy przy tej okazji poinformować uczniów, że z sytuacji tej zdawano sobie wówczas sprawę, a odmienność muzyki ludzi Kościoła, ludu i uczonych z uniwersytetów opisał około roku 1300 Johannes de Grocheio
2. Muzyka Kościoła
- prosimy uczniów o wysłuchanie przykładu In Paradisum Deducant Te Angeli (wyk. Ensemble Gospodi);
- pytamy uczniów, czy potrafią domyślić się, z jaką sferą życia należy ją skojarzyć oraz czy słyszeli kiedyś tę melodię; jeśli nie, to zwracamy im uwagę, że melodia ta jest używana w liturgii katolickiej do dziś
- opowiadamy uczniom o związku liturgii i muzyki oraz ich wspólnym kształtowaniu; przykładem do omówienia jest kształtowanie się stałych części mszy (ordinarium missae). Omawiamy rozmaitość lokalnych tradycji śpiewu liturgicznego, co ilustrujemy przykładem śpiewu mozarabskiego
- prosimy uczniów o przypomnienie najważniejszych informacji o Karolu Wielkim i tłumaczymy, jakie znaczenie miało ujednolicenie liturgii, w tym muzyki liturgicznej dla budowy karolińskiego imperium; wyjaśniamy pochodzenie nazwy „chorał gregoriański” i opowiadamy legendę o Grzegorzu Wielkim jako jego autorze; omawiamy podstawowe formy chorału, przede wszystkim antyfonę, prezentując nagranie antyfony Ave Regina caelorum
- wskazujemy rolę dwóch podstawowych narzędzi reformy liturgii: pisma neumatycznego i frankijskiej teorii muzyki opartej na analizie liturgii; rzeczą kluczową jest wskazanie uczniom procesu, w którym teoria badająca i systematyzująca chorał staje się następnie podstawą twórczości, co ilustrujemy przykładem hymnu Ave Maris Stella
- omawiamy praktyki rozszerzania liturgii wprowadzając pojęcia tropu, sekwencji i dramatu liturgicznego
- wskazujemy na możliwość wielogłosowego wykonywania muzyki liturgicznej, wskazując na praktykę organum i wprowadzając imiona Leoninusa i Perotinusa Wielkiego oraz nazwę „szkoły Notre Dame”; zagadnienie organum ilustrujemy przykładem organalnego wykonania Salve Regina
3. Muzyka w świecie rycerstwa
- prosimy uczniów o przypomnienie posiadanej już wiedzy historycznej o rycerstwie i elementach jego kultury ze szczególnym naciskiem na ideał miłości dwornej
- wskazujemy na poezję i pieśń jako podstawowe środki realizacji ideału rycerskiego, podkreślając ustny, niepisany charakter tej twórczości oraz rolę minstreli jako zawodowych wykonawców
- odróżniamy południowofrancuski (Akwitania, Langwedocja, Prowansja) i północnofrancuski nurt kultury rycerskiej, a więc tradycję trubadurów i chanson de geste; omawiamy specyfikę postaci rycerza-poety na przykładzie Ryszarda Lwie Serce
- omawiamy rozprzestrzenianie się ideałów francuskich na przykładzie niemieckiego minnesang i Cantigas de Santa Maria, a następnie przejmowanie tradycji rycerskiej przez mieszczaństwo na przykładzie truwerów we Francji i meistersingerów w Niemczech – jako przykłady wprowadzamy nazwiska Adama de la Halle i Hansa Sachsa
- zagadnienie muzyki rycerskiej ilustrujemy wykonaniem pieśni Bernarta de Ventadour Can l'erba fresch
4. Uczona muzyka wielogłosowa - sztuka kompozycji
- omawiamy kluczowe momenty w rozwoju średniowiecznej notacji muzycznej: pojawienie się notacji diastematycznej (Guido z Arezzo) i notacji Franka z Kolonii, aby pokazać przekształcanie się notacji muzycznej z „pomocy dla pamięci” w fundamentalne narzędzie kompozycji; wraz z ewolucją notacji omawiamy krótko problemy wykonawcze, jakich nastręcza muzyka notowana niediastematycznie; polecamy uczniom samodzielne zapoznanie się z artykułem Jak zapisywano muzykę, dostępnym na stronie muzykotekaszkolna.pl
- omawiamy motet izorytmiczny jako przykład wyrafinowanej formy muzyki komponowanej
- wprowadzamy odróżnienie ars antiqua i ars nova, omawiając fundamentalne cechy nowego stylu: kontrapunkt i znaczenie rytmu; wprowadzamy nazwiska Philippe'a de Vitry, Guillaume'a de Machaut i Johannesa Ciconii; wskazujemy na znaczenie uniwersytetów i środowisk dworskich dla rozwoju nowego stylu
- omawiamy krótko kontrowersje wokół Ars nova związane z papieskim potępieniem nowego stylu w bulli Docta sanctorum
- jako ilustrację prezentujemy nagranie utworu Merce o morte Johannesa Ciconii
- wskazujemy na wyłanianie się technik kluczowych dla następnej epoki na przykładzie fauxbourdon, prezentując nagranie Magnificat Mikołaja z Radomia
Krzysztof Moraczewski
Źródła zdjęć i ilustracji wykorzystanych w prezentacji:
2: https://pl.pinterest.com/pin/537617274243773152/
4: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Vitrail_moyen-age_cluny.JPG
10: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Guidonian_hand.jpg
12: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Heinrich_von_Mei%C3%9Fen_(Frauenlob),_Minnes%C3%A4nger.png
14: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Barbireau_illum.jpg