Muzyka w średniowieczu

Materiały:

• nagranie In Paradisum Deducant Te Angeli
• nagranie chorału mozarabskiego Sanctus, wyk. Ensemble Organum
• nagranie antyfony Ave Regina Caelorum
• nagranie hymnu Ave Maris Stella (benedyktyni z z Ganagobie)
• nagranie organum Salve Regina, wyk. Ensemble Organum
• nagranie pieśni Bernarta de Ventadour Can l'erba fresch
• nagranie utworu Johannesa Ciconii Merce o morte
• nagranie utworu Mikołaja z Radomia Magnificat
• artykuł Jak zapisywano muzykę z materiałów Muzykoteki Szkolnej                                

Przebieg lekcji:

1. „Długa epoka”

• prosimy uczniów o przypomnienie podstawowych wiadomości o średniowieczu, jakie zdobyli na lekcjach języka polskiego i historii: orientacyjne daty ramowe, tzw. wzorce rycerza i świętego oraz rolę religii i Kościoła
• zwracamy uczniom uwagę na dwie kluczowe rzeczy: a) średniowiecze jest długą, trwającą tysiąc lat epoką, w czasie której niemal wszystkie aspekty ludzkiego życia zdążyły się zmienić; b) społeczeństwa średniowieczne dzieliły się na stany: chłopów, rycerzy, kapłanów itd. – każdy z tych stanów posiadał odmienną kulturę, a więc inną obyczajowość, język, wierzenia i wreszcie sztukę. Pytamy, czy uczniowie mogą na tej podstawie powiedzieć coś o sytuacji muzyki
• jeśli uczniowie nie dojdą do tych wniosków samodzielnie, uświadamiamy im, że różne stany średniowiecznego społeczeństwa posiadały rozmaitą muzykę, a muzyka ta na przestrzeni tysiąca lat ulegała daleko idącym zmianom; kiedy więc mówimy o muzyce średniowiecza, musimy być dokładni i wskazywać, czy mówimy np. o muzyce Kościoła czy rycerstwa w IX czy w XIV wieku; możemy przy tej okazji poinformować uczniów, że z sytuacji tej zdawano sobie wówczas sprawę, a odmienność muzyki ludzi Kościoła, ludu i uczonych z uniwersytetów opisał około roku 1300 Johannes de Grocheio

2. Muzyka Kościoła

• prosimy uczniów o wysłuchanie przykładu In Paradisum Deducant Te Angeli (wyk. Ensemble Gospodi); 
• pytamy uczniów, czy potrafią domyślić się, z jaką sferą życia należy ją skojarzyć oraz czy słyszeli kiedyś tę melodię; jeśli nie, to zwracamy im uwagę, że melodia ta jest używana w liturgii katolickiej do dziś
• opowiadamy uczniom o związku liturgii i muzyki oraz ich wspólnym kształtowaniu; przykładem do omówienia jest kształtowanie się stałych części mszy (ordinarium missae). Omawiamy rozmaitość lokalnych tradycji śpiewu liturgicznego, co ilustrujemy przykładem śpiewu mozarabskiego 
• prosimy uczniów o przypomnienie najważniejszych informacji o Karolu Wielkim i tłumaczymy, jakie znaczenie miało ujednolicenie liturgii, w tym muzyki liturgicznej dla budowy karolińskiego imperium; wyjaśniamy pochodzenie nazwy „chorał gregoriański” i opowiadamy legendę o Grzegorzu Wielkim jako jego autorze; omawiamy podstawowe formy chorału, przede wszystkim antyfonę, prezentując nagranie antyfony Ave Regina caelorum
• wskazujemy rolę dwóch podstawowych narzędzi reformy liturgii: pisma neumatycznego i frankijskiej teorii muzyki opartej na analizie liturgii; rzeczą kluczową jest wskazanie uczniom procesu, w którym teoria badająca i systematyzująca chorał staje się następnie podstawą twórczości, co ilustrujemy przykładem hymnu Ave Maris Stella 
• omawiamy praktyki rozszerzania liturgii wprowadzając pojęcia tropu, sekwencji i dramatu liturgicznego
• wskazujemy na możliwość wielogłosowego wykonywania muzyki liturgicznej, wskazując na praktykę organum i wprowadzając imiona Leoninusa i Perotinusa Wielkiego oraz nazwę „szkoły Notre Dame”; zagadnienie organum ilustrujemy przykładem organalnego wykonania Salve Regina 

3. Muzyka w świecie rycerstwa

• prosimy uczniów o przypomnienie posiadanej już wiedzy historycznej o rycerstwie i elementach jego kultury ze szczególnym naciskiem na ideał miłości dwornej
• wskazujemy na poezję i pieśń jako podstawowe środki realizacji ideału rycerskiego, podkreślając ustny, niepisany charakter tej twórczości oraz rolę minstreli jako zawodowych wykonawców
• odróżniamy południowofrancuski (Akwitania, Langwedocja, Prowansja) i północnofrancuski nurt kultury rycerskiej, a więc tradycję trubadurów i chanson de geste; omawiamy specyfikę postaci rycerza-poety na przykładzie Ryszarda Lwie Serce
• omawiamy rozprzestrzenianie się ideałów francuskich na przykładzie niemieckiego minnesang i Cantigas de Santa Maria, a następnie przejmowanie tradycji rycerskiej przez mieszczaństwo na przykładzie truwerów we Francji i meistersingerów w Niemczech – jako przykłady wprowadzamy nazwiska Adama de la Halle i Hansa Sachsa
• zagadnienie muzyki rycerskiej ilustrujemy wykonaniem pieśni Bernarta de Ventadour Can l'erba fresch 

4. Uczona muzyka wielogłosowa - sztuka kompozycji

• omawiamy kluczowe momenty w rozwoju średniowiecznej notacji muzycznej: pojawienie się notacji diastematycznej (Guido z Arezzo) i notacji Franka z Kolonii, aby pokazać przekształcanie się notacji muzycznej z „pomocy dla pamięci” w fundamentalne narzędzie kompozycji; wraz z ewolucją notacji omawiamy krótko problemy wykonawcze, jakich nastręcza muzyka notowana niediastematycznie; polecamy uczniom samodzielne zapoznanie się z artykułem Jak zapisywano muzykę, dostępnym na stronie muzykotekaszkolna.pl 
• omawiamy motet izorytmiczny jako przykład wyrafinowanej formy muzyki komponowanej
• wprowadzamy odróżnienie ars antiqua i ars nova, omawiając fundamentalne cechy nowego stylu: kontrapunkt i znaczenie rytmu; wprowadzamy nazwiska Philippe'a de Vitry, Guillaume'a de Machaut i Johannesa Ciconii; wskazujemy na znaczenie uniwersytetów i środowisk dworskich dla rozwoju nowego stylu
• omawiamy krótko kontrowersje wokół Ars nova związane z papieskim potępieniem nowego stylu w bulli Docta sanctorum
• jako ilustrację prezentujemy nagranie utworu Merce o morte Johannesa Ciconii 
• wskazujemy na wyłanianie się technik kluczowych dla następnej epoki na przykładzie fauxbourdon, prezentując nagranie Magnificat Mikołaja z Radomia

 

 Krzysztof Moraczewski

 

Źródła zdjęć i ilustracji wykorzystanych w prezentacji:

2: https://pl.pinterest.com/pin/537617274243773152/

4: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Vitrail_moyen-age_cluny.JPG

6: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pieter_Bruegel_the_Elder_-_Peasant_Wedding_-_Google_Art_Project_2.jpg

8: http://www.alamy.com/stock-photo-st-bernard-of-clairvaux-1090-1153-and-the-cistercian-monks-taking-35638651.html

10: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Guidonian_hand.jpg

12: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Heinrich_von_Mei%C3%9Fen_(Frauenlob),_Minnes%C3%A4nger.png

14: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Barbireau_illum.jpg